Wykorzystanie seksualne dzieci - objawy i skutki przemocy seksualnej
W dzisiejszym artykule chciałbym opowiedzieć o temacie dość ciężkim, aczkolwiek uważam niezmiernie ważnym - być może tym bardziej ważnym, z uwagi na jego ciężar. Statystyk odnoszących się do kwestii wykorzystania seksualnego dzieci jest wiele, natomiast można przyjąć, iż na świecie co siódme dziecko (przed ukończeniem 15 roku życia) pada ofiarą nadużyć seksualnych z rąk osób dorosłych. Według europejskich badań sondażowych (opublikowanych przez UNICEF w 2015 roku) przemoc seksualna dotyka 9,6% dzieci na terenie Europy (13,4% to dziewczęta, a 5,7% to chłopcy). Do tego 4% czynów dokonywanych jest w układzie kazirodczym (przez członka rodziny).
Powyższe zagadnienie z pewnością wzbudza gamę silnych uczuć u większości osób, istotnym jest jednak, aby zdawać sobie sprawę przynajmniej z tego, jak poważne konsekwencje niesie dla dziecka wykorzystanie seksualne. Z jednej strony mamy do czynienia (prawie zawsze) z dotkliwą traumą psychiczną i dalekosiężną podatnością na rozwijanie się u jednostki zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, czy zaburzenia osobowości. Z drugiej strony dochodzi do tego aspekt społeczny i (niestety) częsta stygmatyzacja ofiary przemocy seksualnej - włącznie z obarczaniem dziecka odpowiedzialnością za czyny, których dopuściła się osoba dorosła.
Zacznijmy od zdefiniowania, czym właściwie jest “wykorzystanie seksualne dziecka”? Wykorzystanie seksualne dziecka to każda aktywność seksualna podjęta z dzieckiem, niezależnie od okoliczności. Dziecko - zarówno z perspektywy rozwojowej, jak i prawnej - nie ma możliwości wyrażenia zgody na aktywność seksualną z osobą dorosłą. W Polsce, z tytułu wykorzystania seksualnego osoby małoletniej, (art. 200 KK), rocznie wszczynanych jest ponad 2000 postępowań (raport z 2021 roku). Z puli 2000 postępowań stwierdzanych jest 1200-1400 faktycznych przestępstw.
Przemoc seksualna wobec dziecka może przybierać różną formę w zależności od postępowania sprawcy przemocy. Możemy zatem mieć do czynienia z trzema przypadkami:
Przemoc seksualna bez kontaktu fizycznego ze sprawcą; mowa tutaj o zaczepianiu na ulicy i składaniu propozycji seksualnych, ekshibicjonizmie, zmuszaniu do oglądania pornografii czy nakłanianiu do rozebrania się.
Przemoc seksualna z kontaktem fizycznym ze sprawcą (inna niż stosunek); mamy tutaj na myśli naruszanie nietykalności dziecka z intencją seksualną, dotykanie narządów płciowych oraz zmuszanie do dotykania.
Przemoc seksualna z usiłowaniem lub wymuszeniem stosunku seksualnego (waginalnego, oralnego, analnego).
Wykorzystanie seksualne jest dla dziecka bardzo dużym obciążeniem i związane jest z występowaniem szeregu charakterystycznych objawów. Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia tych objawów, zależy mi na dodaniu, iż większość poniższych symptomów może, ale nie musi świadczyć o tym, że dziecko doznało lub doznaje wykorzystania seksualnego.
Objawy wykorzystania seksualnego możemy podzielić w zależności od kategorii na somatyczne/psychoseksualne oraz specyficzne/niespecyficzne.
Wykrycie objawów somatycznych wymaga diagnostyki medycznej, której podejmuje się lekarz ginekolog (najlepiej specjalizujący się w pracy z dziećmi). Takie objawy obejmują, m.in. krwawienie pochwowe, urazy genitaliów (bolesność, okaleczenia lub nawet rozerwanie), urazy okolic odbytu, brudzenie się kałem, problemy z oddawaniem moczu, obecność choroby przenoszonej drogą płciową (STD), obecność plemników na ciele dziecka i oczywiście ciąża. Warto przy tym dodać, iż w znacznej większości przypadków brak u dzieci objawów somatycznych wykorzystania seksualnego - jest to spowodowane świadomością sprawcy, że takie objawy pozostawiają wyraźne ślady i dowody wykorzystania.
Objawy psychoseksualne występują znacznie częściej niż somatyczne. Składają się na nie:
Erotyzacja dziecka - czyli odtwarzanie zachowań seksualnych w relacjach z rówieśnikami, w wytworach plastycznych i innych formach zabawy. Może pojawić się inicjowanie zachowań seksualnych wobec innych dzieci lub osób dorosłych, częste poruszanie tematów seksualnych w rozmowach, czy wykorzystywanie słownictwa o tematyce seksualnej, które wykracza poza etap rozwojowy dziecka. Czasem objawem erotyzacji jest również nadmierna lub nieadekwatna masturbacja u dziecka.
Zaburzenia snu - takie, jak koszmary nocne, znaczne problemy z zasypianiem, nagłe wybudzanie się ze snu.
Somatyzacje i zaburzenia nastroju - szeroka kategoria, która obejmuje takie symptomy, jak istotne obniżenie nastroju, wycofanie, czy obniżenie funkcjonowania poznawczego dziecka. Mogą występować również sytuacyjne bóle głowy i brzucha, mdłości, moczenie nocne, agresja. Czasami u dzieci wykorzystywanych seksualnie pojawiają się również objawy bulimii lub nadpobudliwości psychoruchowej.
Zespół stresu pourazowego - (PTSD) charakterystyczna grupa objawów, do których zaliczamy sny dotyczące wykorzystania, wycofanie się z interakcji/sytuacji społecznych, reakcje nagłego przestrachu, silne pobudzenie w okolicznościach przypominających dziecku o traumie (np., w miejscu, w którym doszło do wykorzystania). Najbardziej charakterystycznym objawem stresu pourazowego są tzw., flashbacks (flasz-baki), czyli nagłe, nasycone silnymi emocjami obrazy/wspomnienia związane z traumatycznym wydarzeniem.
Wymienione wyżej objawy możemy podzielić na specyficzne i niespecyficzne - jest to niezmiernie ważny podział. Objawy specyficzne, są to objawy, które wskazują na 100% pewność, że doszło do wykorzystania seksualnego dziecka. Ponieważ definitywna diagnoza jest procesem bardzo trudnym, objawów specyficznych jest niestety niewiele. Zaliczamy do nich właściwie tylko objawy somatyczne - takie, jak ciąża, zarażenie się przez dziecko chorobą przenoszoną drogą płciową, obecność plemników (w pochwie/odbycie/na ciele dziecka) oraz niektóre przejawy erotyzacji dziecka (w zależności od kontekstu i indywidualnej sytuacji).
Wszystkie pozostałe objawy, które nie wliczają się w grono specyficznych, nazywamy objawami niespecyficznymi. Są to symptomy wskazujące na to, że dziecko może, ale nie musi być ofiarą wykorzystywania seksualnego. Dlatego właśnie tak istotną kwestią w diagnostyce molestowania seksualnego u dzieci jest zebranie dokładnego wywiadu i opieranie swoich konkluzji na rzetelnych obserwacjach.
Molestowanie seksualne jest dla dziecka niezmiernie ciężkim doświadczeniem i w niemal każdym przypadku skutkuje poważną traumą psychologiczną. Skutki związane z traumą wykorzystania seksualnego mogą być zarówno bezpośrednie (czyli natychmiastowe i przemijające, jak niektóre z wymienionych wcześniej objawów) oraz odległe (czyli utrwalone).
Konsekwencje przemocy seksualnej mogą utrzymywać się przez wiele lat od ostatniego wykorzystania seksualnego dziecka. Dotyczy to przede wszystkim pogorszenia funkcjonowania jednostki w sferze emocjonalnej, seksualnej oraz postrzegania siebie. Najczęściej występujące konsekwencje molestowania seksualnego* to depresja, tendencje i próby samobójcze, zaburzenia lękowe (w tym koszmary nocne, czy utrwalony wysoki poziom lęku w sytuacjach społecznych), zaburzenia odżywiania, zaburzenia osobowości oraz zaburzenia seksualne (wraz z trudnością we wchodzeniu w związki intymne). Nieco rzadszym, lecz bardzo poważnym skutkiem przemocy seksualnej w dzieciństwie mogą być rozwijające się w przyszłości zaburzenia psychotyczne.
*[konsekwencje wykorzystania seksualnego w dzieciństwie mogą i często przenoszą się na życie dorosłe osoby, która doświadczyła przemocy seksualnej]
Wykorzystanie seksualne w dzieciństwie często niszczy samoocenę jednostki, powodując wykształcenie się negatywnego obrazu siebie i zaniżenie samooceny. Z tego powodu osoba dorosła, która doświadczyła wykorzystania seksualnego jako dziecko, może znaleźć się w sytuacji powtórnej wiktymizacji (innymi słowy: popaść w schemat bycia osobą krzywdzoną, wykorzystywaną - jest to często związane z przekonaniem o własnej bezwartościowości, czy wewnętrznym zepsuciu), co w niektórych przypadkach skutkuje również uprawianiem prostytucji. U osób dorosłych/dorastających, które były ofiarami przemocy seksualnej w dzieciństwie, nierzadko rozwijają się również uzależnienia od substancji psychoaktywnych i alkoholu - jako sposób radzenia sobie z psychicznym bólem i pustką po przeżytej traumie (oprócz uzależnień częste są także samookaleczenia).
Skuteczna prewencja
Wbrew pozorom - oraz wbrew praktykom, które nierzadko są stosowane w celu uchronienia naszych pociech przed niebezpieczeństwem - najlepszą taktyką prewencyjną wobec wykorzystania seksualnego dzieci, jest edukacja. Edukacja rodziców, ale przede wszystkim właśnie dzieci. Dziecko, które nie ma informacji na temat seksualności, nie potrafi zinterpretować oznak pobudzenia seksualnego, jakie może odczuwać (dzieci często czują się winne z tego powodu). Sprawcy przemocy seksualnej natomiast doskonale wiedzą, jak wykorzystać ten fakt - świetnie manipulują poczuciem winy dziecka (mogą, na przykład, przekonywać dziecko, że skoro odczuwa ono jakąkolwiek przyjemność fizyczną z powodu wykorzystania, to znaczy, że samo tego chciało). Jeśli przekaz płynący od rodziców do dziecka jest taki, że o seksie się nie rozmawia, to dziecko będzie doświadczać konfliktu wewnętrznego - czy tego chcemy, czy nie, seks jest bardzo istotnym elementem życia (a Internet i media społecznościowe sprawiają, że od tematu nie da się uciec).
Utwierdzenie się przekonania u dziecka, że seks to temat tabu, otwiera mnóstwo możliwości dla sprawcy przemocy seksualnej. Dziecko może się obawiać powiedzieć dorosłym o swoim problemie (choćby ze wstydu, czy z lęku przed oceną) albo co gorsza - nie będzie nawet miało świadomości, że sprawca przemocy robi coś złego! Pozbawione podstawowej edukacji dziecko nie będzie zdawać sobie sprawy, że może stanowić obiekt napaści seksualnej i nie będzie w stanie, w jakikolwiek sposób, przeciwstawić się sprawcy przemocy (brak edukacji utrudnia również ewentualną diagnostykę wykorzystania seksualnego). Jeżeli natomiast dziecko ma poczucie, że może porozmawiać z rodzicami (lub innymi zaufanymi dorosłymi) na każdy temat, w naturalny sposób chroni je to przed ewentualnymi zagrożeniami.
